Cevat Hakkı Tarım (1893-1964)
Cevat Hakkı Tarım’ın yaşam öyküsü bir ölçüde 1919-1964 arası Kırşehir tarihi’nin sosyal, kültürel, ulusal aydınlanmasının tarihidir. Cevat Hakkı Tarım’ın bir Kırşehirli olarak şehrine yaptığı katkı onun yalnız gazete, dergi, bedeneğitimi , tarih, coğrafya hocalığıyla sınırlı değildir. Kırşehir Gazetesi yoluyla Kırşehir halkını elinden geldiği kadar aydınlatmaya çalışmış, Kırşehirlilere ilk yazılı tarihlerini kazandırarak kendisinden sonra gelecek Kırşehir tarihini araştıracaklara da döneminin bilgi eksiklerinden kaynaklanan ufak tefek yanlışlıklara rağmen bulunmaz bir kaynak bırakmıştır.
Cevat Hakkı Tarım’ın Kırşehir’e en büyük armağanı Kırşehir hakkında 1938 yılnda ilk defa yazılmış olan Kırşehir Tarihi’dir. Cevat Hakkı Tarım’ın biyografik tanıtımına girmeden önce Kırşehir Tarihi kitabının Kırşehirliler için ne kadar önemli olduğunu yine bir Kırşehir sevdalısı olan araştırmacı yazar, tarihçi, arkeolog Mehmet Göktürk’den dinleyelim;
Cevat Hakkı Tarım, “Kırşehir tarihi üzerine araştırmalar” kitabını 1938 yılında Vilayet Matbaasında bastırıp yayımladığında yurt içi ve yurt dışı bilim dünyasından dikkatler birden Kırşehir’e çevrilmişti. Açık ifadesiyle Anadolu’nun ortasında on bin civarında nüfusuyla “bakımsız kalmış”, çarşısı yeniden imar edilen bir şehirden bu denli önemli belgeler, kişilikler ve tarihi olayların bir bütün olarak ortaya çıkması beklenmeyecek bir şey değildi ama doğrusu her şey o kadar tarihin külleri arasında kalmıştı ki o yayınla şehir adeta bir kez daha küllerinden doğmuştu. Ulusal ve uluslar arası bilim ve kültür dünyasından kişiliklerin şehri ziyaretleri başladı. O yıllar, 1935 ve 1936 yıllarında çarşının imarı ve yeni kurulan halkevinin gerçekleştirdiği çalışmalarla gelişme yolunda uzun adımlar atıldı. Fakat değerli Tarım’ın kitabı küçük hacimlidir. Daha ziyade belgeler kitabıdır.[1]
Cevat Hakkı Tarım’ın dergilerde ve Kırşehir Gazetesi’nde yazdığı makaleler de dönemin ve geçmişin Kırşehir tarihine ışık tutar. Buradaki makaleleri ve Osmanlıca olanları da günümüz Türkçesine çevrilerek toplu olarak yayınlanmalıdır. Mesela Kırşehir’de 1960’larda yayınlanan Kervansaray Dergisi’ndeki bir makalesinde Kırşehir’deki kervansarayları tanıtırken bu konuda kendisinin bizzat duyduğu bilgiyide okuyucuyla paylaşarak Kırşehir Tarihinde unutulmaya yüz tutmuş bilgileri de aktarmış olur.
C.H. Tarım, dergideki bu makalesinde Kırşehir’de üç tane kervansaray olduğu bilgisini verir. Bunun ilkinin Kervansaray Dağı’nın eteklerinde, ikincisinin şehrin 20 km güneyinde Kızılırmak nehrinin kıyısında Kesikköprü civarında ve üçüncüsünün de Malya Ovası’nın Çamalak köyünde bulunduğunu ifade eder. Ancak buradaki kervansarayın son temel taşının Çopanoğulları’nın(Çapanoğlu) Yozgat’ta yaptırdıkları Ulu Cami’nin inşaatında kullanılmak üzere söküldüğünü de bu köyün yaşlılarından dinlediğini ekler (C.H. Tarım, Kervansaray, Nisan 1964:2)[2].
Kırşehirde kökenleri yüzyıllarca eskiye dayanan o dönemde Kocaağaoğulları olarak tanınan ve eğitime oldukça önem veren aydın bir aileden gelir. Tarihi Doğu Roma- Bizans’a kadar uzanan çok eski bir yerleşim yeri olan ve Kırşehir merkezine 8 km uzakta olan Gölhisar (eski adı Gülpınar) çiftliğinin (sonradan köy ve mahalle oldu) büyük bir kısmının sahibi ve ileri geleni olduklarından bu adla anılıyorlardı.[3] Cevat Hakkı Tarım’ın aile kökeni kendi araştırmasına göre Horasan bölgesinde bugün Afganistan’ın kuzey bölgesinde kalmış olan Belh şehrinden yola çıkan [4] Horasan erenlerinden olup önce Konya’ya sonra Kırşehir’e yerleşen Aşık Paşa’nın hocası olan ve türbesi Kırşehir İmaret Mahallesi’nde bir tepe üzerinde bulunan doğum ve ölüm tarihleri tahmini olarak bilinen Şeyh Hüseyin Mevlevi’nin oğlu olan, Süleyman Türkmani ( 1214?-1298) [5]‘ye kadar uzanır. Süleyman Türkmani vakıf secereleri günümüze kadar geldiğinden ailenin soyağacını takip etmek mümkün olmaktadır. Süleyman Türkmani’nin Arapça olarak 1297 yılında düzenlenen düzenlenen asıl vakfiyesi bugün elde mevcut olmamasına rağmen bu asıl vakfiyeye dayanarak 1817 yılında çıkartılıp Kırşehir kadısı tarafından tasdik edilen bir suret mevcuttur. Bu suret Cevat Hakkı Tarım tarafından yayınlanmıştır. [6] Cevat Hakkı Tarım 1875 (H.1292) tarihinde vefat eden Kırşehir Mevlana dergahı şeyhi olup Süleyman Türkmani ailesinden gelen Hasan Efendinin babasının dayısı olduğunu belirtir. [7] Hakkı Efendi’nin annesinin adı Fatma Hatun Süleyman Türkmani’den gelen Mevlevi şeyhi Hasan Dede’nin kızkardeşi. Süleyman Türkmani ile bağ buradan geliyor. Süleyman Türkmani vakfı evlatlık vakıf statüsünde olduğundan Şeyh Süleyman Türkmani Zaviyesinde şeyhlik babadan oğula geçmekteydi. [8]
Süleyman Türkmani Zaviyesi’ne tahsis edilen vakıf arazileri 1817 tarihli vakfiye suretinde belirtilmektedir. Bunlardan biri de sonradan C.H.Tarım ailesine mülk olarak geçmiş olan Gölhisar’dır. Kayıtta Gölhisar Mezraası olarak kayıtlıdır..Vakfiyede vakfa tahsis edilmiş olan yerlerin nasıl bir statü ile tasarruf edildiğine, vergi gelirirnin hepsi mi yoksa bir kısmı mı vakfa ait olduğuna herhangi bir kayıt yoktur. [9]
Kısacası Cevat Hakkı Tarım’ın babaannesi Süleyman Türkmani soyundandır. Süleyman Türkmani bir Türkmen beyi olan ve Mevlana’nın babasının arkadaşı olan babası şeyh Hüseyin ile 1224’te küçük yaşta Anadolu’ya (Konya’ya) gelmiş ve Mevlana’nın ölümünden(1207-1273) sonra muhtemelen 1284 civarı [10] Kırşehir’e yerleşmişti. [11]Süleyman Türkmani’nin Kırşehir’deki türbesi birkaç defa yıkılıp yeniden yapıldığından en azından ölüm tarihini belirten kitabesi kaybolmuştur. Süleyman Türkmani Anadolu’da ilk defa Türkçenin en güzel örneğinde eserler veren ve Türkçe’nin önemine ilk defa dikkat çeken Aşık Paşa(1272-1333)’nın da hocasıdır. Aşık Paşa’nın en önemli eseri Türkçe yazdığı kültürel, ahlaki, felsefi, tasavvufi konuları içeren Garibnâme isimli mesnevisidir.
C.H. Tarım’ın annesi 12 çocuk doğurur bunun çoğu ufak yaşta vefat eder. Cevat Hakkı Tarım’ın Ayşe Hatun/Kadın adlı kızkardeşi 25 yaşına kadar yaşar(1905) Süleyman Türkmani soyundan gelen Mevlevi Şemseddin Efendi (1870-1924) ile evlenir iki kızı ve bir oğlu ( İlhami Türkmen ölm.1991) olur. Bu sülale Süleyman Türkmani’nin İmaret mahallesi tekke sokaktaki Şeyh Süleyman Türkmani türbesinin uzun yıllar bakımını yaparlardı. [12]
C.H.Tarım’ın tek erkek kardeşi Fuat Tarım I. Dünya Savaşında Arap yarım adasında savaşırken İngilizlere esir düşmüş sonra serbest bırakılmıştı. Fuat Tarım abisi gibi edebiyat tarih işlerinden çok Ziraat Mühendisi olmasına rağmen çiftlikle değil bağ bahçe işleriyle uğraşmasını severdi. Ailede erkek çocuğu olmamış Fuat Tarım’ında üç kız çocuğu olmuştu.
C.H.Tarım 1911 yılında 18 gibi çok genç yaşta atıldığı memuriyet hayatını şöyle anlatır;[13] Babamla çok iyi görüşen muhasebeci Faik Beybazı bazı günler bize gelir babamla, oturup edebiyat, tarih, ve felsefeden tatlı sohbetlere dalarlar arada da bana şiirler okuturlardı. Yine birgün Faik bey ile yaptıkları bir görüşmede bana yaptıkları istek üzerine Tevfik Fikret’in ‘Ferda’ şiirini ezberimden okumuştum. Okuyuş tarzımı çok beyenen Faik bey babama dönerek ‘Hocam dedi’ Cevad’ı muhasebe kalemine alalım. Hiç olmazsa İstanbul’a gidinceye kadar oyalanmış ayda alacağı bir lirayı da cep harçlığı yapmış olur’ dedi. Faik bey II. Abdülhamid’in Rusya Harbini bahane ederek kapattığı birinci Meclis-i Mebusan’ın Niğde mebusu Muhiddin beyin oğluydu.
Faik beyin teklifi benim de hoşuma gitmişti. Ayda alacağım bir altın lira o devre göre azımsanacak bir para değildi. İki gün sonra 5 Kasım 1911’de muhasebeye mülazım (acemi hizmetli) olmuştum. Koca odanın kapıya yakın bir yerinde bir masa gösterdiler oturdum. Vazifem gelen giden evrakı kaydedip numaralamak, arasırada da verilen müsveddeleri beyaza çekmekti. Yavaş yavaş müsvedde yapmaya da başlamıştım.
Bu müsveddelerde tarihi yazarken klasik, gekeneksel usüle aykırı olarak tarihi kağıdın baş tarafına yazmışım; karşımızdakinin mevki ve rütbesine göre yazılması gereken Rifatlü, İzzetlü, saadetlü’ gibi elkapları ( toplumsal durumuna göre alınan sanları)ihmal etmişim. Yazının sonunu emrüfermen, olbapta gibi ifadelerle bitirmeyişim imzanın üzerine bende işaretini koymayışım karşı masada oturan kalemin başkatibinin takma dişlerini gıcırtatarak homurdanmasına sebep oluyordu. Muhasebeci Faik beyin bana karşı olan müsamasını bildiği için ses çıkartamıyordu. Aslında bu değişiklikleri hoş karşılamasından sesini çıkartmıyordu.
Ben bunları kendiliğinden icat etmiş değildim. Mercan İdadisinde edebiyat hocamız olan rahmetli Celal Sahir beyin kitabet dersinde verdiği örneklerden ilham alıyordum. Hürriyetin ilanıyla mevki ve rütbeye göre yazılan sanlar iptal edildiği bir devirde insanın insana kul olucağını bir türlü aklım almıyordu. Üstümüzdekilerini abartılı ifadelerle göklere çıkartıp şımartan, altımızdakilerini küçülten bu müdahaneler (dalkavukluklar) tabasbuslar (yaltaklanmalar) değilmidir? ….Son yıllardaki demokrasi tarihimizde baştakileri yüceltmek için epey dalkavukluk örnekleri yaratmamışmıydık. .’ Bu ifadeler aslında C.H.Tarım’ın ölene kadar muhafaza ettiği onurlu durma dürüst olma, kendi menfaatı için kimseye dalkavukluk yapmadan onurlu aydın olma mücadelesi veren karakterinin de bir yansımasıydı.
Cevat Hakkı Tarım Bey ile kendisinden yedi yaş büyük CHP Kırşehir il idare kurulu reisi ilkokul mezunu olan Mehmet Seyfelioğlu (1886-1953) arasında 1934 yılına gelindiğinde belli husumetler göze çarpar. Kırşehir’de matbaacılık faaliyetlerini bir süre sekteye uğratan Mehmet Seyfeli’nin Cevat Hakkı Tarım Bey’i CHP Katibi Umumiliği’ne şikayet etmesi ile başlayan bu sürtüşme dikkat çekici bir durumdur.[14] Fakat bu olaydan iki sene sonra Mehmet Seyfelioğlu hakkında yolsuzluk yaptığı iddiasıyla bir kısım Kırşehirli nin Halk Partisi’nin genel merkezine şikayette bulundukları resmi kayıtlara geçmişti. Mehmet Seyfelioğlu 5. Dönem 1935-1938 arası ve 6. Dönem 1939-1943 arası iki dönem Kırşehir’den milletvekilliği yapmıştı.
İşin enteresan tarafı, 1936 yılında Kırşehir CHP Başkanı ve Saylavı Mehmet Seyfelioğlu hakkında yolsuzluk yaptığına dair şikâyet telgrafları gündemi oldukça meşgul etmişti. Dâhiliye Vekâleti, bahsi geçen konuları araştırması için parti müfettişine direktif vermişti. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi-BCA, 490.01.674.274.1/16-50)[15] Bugünde olduğu gibi o günde iktidarın iktidardaki partinin nimetlerinden faydalanmak için köşebaşlarını tutmuş kişiler her zaman olduğu gibi o zamanda vardı. Cevat Hakkı Tarım gibi Kırşehir halkının sevgi ve saygısını kazanmış son nefesine kadar Kırşehir ve halkı için kendisini adamış onurlu duruşundan taviz vermemiş, haksızlığın hep karşısında durmuş ve bu idealleri için canla başla çalışmış bir kişi bile politik oyunların, çekememezliğin kişisel egoların, kurbanı olmaktan kaçamamıştır.
C.H.Tarım ilk evliliğini 1914 yılında 21 yaşındayken Osman Bölükbaşı (1913-2002)’nın[16] halası ile yapmıştı. Osman Bölükbaşı’nın diğer halası Gülizar Nine çok akıllı ve şair bir kadındı . İrticalen şiirler söylerdi.[17] İlk eşi İspanyol gribinden vefat edince Yunanistan’daki Yanya şehrinin 1913 yılında Osmanlıların elinden çıkmasıyla ailesiyle İstanbul’a göç etmiş olan Ülfet hanımla (1903-1996) 1919 yılında (26 yaşında) evlendi. Üç kızı oldu (Türkan 1920-2012)Handan(1924-2013) Vildan (1927- )
Soyadı kanunundan önce Kocaağaoğlu olan lakapları, 1934 yılında çıkan Ocak 1935’de yürülüğe giren soyadı kanunu çıkınca birçok soyadı nüfus memurlarının önerisiyle alındığından o dönemde Ağa, hacı, hafız, hoca, efendi gibi ünvanların alınması ve kullanılması yasak edildiğinden aile bugünkü Gölhisar köyünün( o dönemde çiftlik) topraklarının büyük oranda sahibi olduğundan nüfus memuru da siz toprak sahibisiniz size Tarım soyadı uygun düşer demesiyle bu soyadı alınmıştı.
Cevat H. Tarım babasının kısa hayat hikayesini anlatan Babam Kocaağaoğlu Hakkı Efendi isimli kitabında[18] aileyi anlatırken büyük dedelerinden Ahmet Ağa’nın Yeniçeri ordusunun ortadan kaldırılmasıyla (1826) ve Nizam-ı Cedit ordusunun kurulması ile Anadolu’da ileri gelen Ayan ve eşraf ailelerinin çocukları toplanıp İstanbul’da yeni kurulan Nizam-ı Cedit ordusuna gönderilmişti. Cevat H. Tarım’ın büyük dedesi de bu orduya katılarak burada yüzbaşılık seviyesine kadar yükselmişti. Ahmet Ağa’nın oğlu Himmet Ağa Kırşehir Gölhisar’da toprağında çiftçilik yaparken devlet tarafından Kaymakam ( Müsellim) olarak atanmıştı.
Nizamı Cedit subayı Ahmet Ağa’nın oğlu devlet tarafından kaymakam atanan Himmet ağa ve onun oğlu da C. H. Tarım’ın babası kendisini çok iyi yetiştirmiş ve büyük bit kütüphaneye sahip olan Kocaağaoğlu Hakkı Efendi (1853-1926) ‘ydi. Hakkı Efendi büyük toprak sahibiydi ve o dönem iyi eğitim alma kurumlarından yoksun olan Kırşehir’de[19] kendi kendisini yetiştirmiş çok geniş bir kütüphaneye sahip olmuştu. Hakkı Efendi’nin döneminin çok ilerisinde modern düşünce tarzını yoğuran tecrübesi genç yaşındayken askerliğini iki yıl Selanik şehrinde yapmış olmasıydı. 19 yüzyıl’da Selanik şehri modern fikir akımlarına açıklığı , özellikle Yahudi dönmesi Müslüman aydınların liderliğinde çağdaş eğitim kurumlarının arkası arkasına açılması ile[20] bir Müslüman şehrinden çok bir Avrupa şehrine benziyordu. Bu şehir kültür çeşitliği, değişik fikir akımlarının kaynaştığı çağdaş yaşam ve düşünce bakımından o dönemin Avrupa’sının en göze batan şehirlerinin biriydi. Atatürk’ün fikir dünyası da bu şehirde yoğrulmuştu.
Hakkı Efendi askerlik dönüşü çok geniş bir dünya görüşüne sahip devamlı okuyarak kendisini geliştiren bir aydın olarak Kırşehir’e dönmüştü. Bundan dolayı birçok önemli bürokratik görevlere atandı. Kırşehir’de 1889 yılında (21 Teşrinisani 1306) Belediye Başkanlığı [21], Mahkeme Katipliği, Kaymakam Vekilliğine kadar çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştu. Aynı zamanda Türkiye tarihine ışık tutacak belge ve yazma eserleri biriktiriyor makaleler yazıyordu. Özellikle oğlu Cevat Hakkı Tarım babasının bu çağdaş dünya görüşünden eğitime verdiği önemden ve okuyup yazmasından etkilenip babasının izinden yürüdü. Babasından kendisine miras kalan belge ve kitaplardan oğlu C.H.Tarım Kırşehir Tarihi kitabını ve makalelerini yazarken oldukça faydalandı.[22] Cevat Hakkı Tarım Gölhisar köyünde(çiftliklerinde)[23] büyük topraklara sahip olmasına rağmen ilk defa 1892 yılında açılmış olan o dönemde Kırşehir’de en yüksek eğitim kurumu olan kendisinin de mezun olduğu İdadi ’de [24] öğretmenliğine başlar. Burada diğer kültürel edebi çalışmalarının yanında on sekiz yıl beden, tarih, coğrafya hocalığı yapar.[25] 1920’lerin başında Kurtuluş Savaşı yıllarında savaştan çıkmış talebelerin okula gelirken bile üzerinde doğru dürüst giyecek elbiseleri olmadığını aç karnına okula geldiklerini ülke halkının büyük fakirlik ve yoksunluk içinde olduğunu 8 Temmuz 1959 tarihli Kırşehir gazetesinde anlatır. C.H.Tarım kendisini eğitime adar tarihi kültürel araştırmalar yapmaya eserler makaleler yazar.
Kurtuluş savaşı son yıllarında Dirlik[26] adlı bir dergi yayınlar. Kendisi Kurtuluş Savaşının döneminde Kırşehir’de bağımsızlık ve direniş bilinci ile milli kamuoyu yaratan gençlik önderlerinin başında geliyordu. Birinci TBMM’nin çalışma devresi yıllarında Kırşehir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin sekreteri idi. Babası Hakkı Efendi de bu cemiyetin üyelerindendi. [27]
Cevat Hakkı Tarım aynı zamanda milli egemenlik ve bağımsızlığa duyarlı Kırşehir Gençliği, tarafından 1918 Şubat ayında Kırşehir Gençler Derneği’nin kurucularından ve en faal elemanlarından biriydi. Bu tip kuruluşlarla halkı bilgilendirmeye ve örgütlendirmeye çalıştılar.[28]24 Aralık 1919’da Kırşehir’e gelen Mustafa Kemal Paşa ve Temsil Heyeti, Derneği ziyaret ederek övgü ve takdirlerini bildirmişlerdi. Birinci Dünya Harbi sonrasında Kırşehir’de böyle bir derneğin kurulması ve hemen çalışmalara başlaması, Mustafa Kemal Paşa’nın Kırşehir’e gelişlerinde, dernek binasını ziyaretleri sırasında, dernek yöneticilerinin Mustafa Kemal Paşa tarafından övgüye değer görülerek takdir edilmelerine neden olmuştu. Mustafa Kemal Paşa bu takdirlerini, dernek hatıra defterini kendi el yazılarıyla imzalayarak belgelemişti.Atatürk’ün Kırşehir Derneği’ndeki söylevi bir tarihi belge olarak Atatürk’ün sağlığında Cevat Hakkı Tarım tarafından 30.08.1936 tarihli Kırşehir Gazetesi’nde yayınlanmış, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü tarafından tarihi belge olarak alınmıştır.[29]
Kırşehir halkı Aşıkpaşa gibi Türk kimliğini dilini korumak için mücadele eden Ah Evran gibi toplumu örgütleyenlerin Kırşehirde bıraktıkları mirası örgütcülükleri bağımsızlıkları için savaşmaları, Türk kimliğini korumaları yolunda devam ettirmişler Kırşehir halkının Milli Mücadeleye destek olmasında önemli rol oynamışlardır. İşte bunlardan biri de C.H.Tarım idi. Cevat Hakkı Tarım yalnız eğitmen, yazar, yönetici, kültüradamı değil aynı zamanda bir aksiyon adamıydı ve her zaman topluma faydalı olmak toplumu bilinçlendirmek için için hayatın içinde oldu.
C.H.Tarım 1925 yılında 32 yaşındayken Kırşehir’de Vilayet matbaası kurulduğunda Kırşehir adıyla haftalık bir gazete çıkartılır ve C.H.Tarım matbaanın müdürlüğüne atanır. [30] C.H.Tarım, Kırşehir gazetesini ufak tefek kesintilerle yaşamının son yıllarına kadar kendi imkanlarını da kullanarak yaşatmaya çalışır.
‘Erken cumhuriyet döneminde Kırşehir’de yayın faaliyetini sürdüren ve haftalık olarak çıkan Kırşehir Vilayet Gazetesi kentte, o dönem için, önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Kırşehir Vilayet Gazetesi 03.02.1925 tarihinde kurulmuştur (BCA., 490.1.0.0.1372.551.2.43). Ankara’da Gazi Mustafa Kemal Caddesi Hususi Daire’de basılan gazete, dönemin politik olayları ile kültür ve sanat haberlerine yer vermektedir. Gazetede aynı zamanda şehirde ve çevre illerde yaşanan olaylar yer alır. Kentte önemli bir sorumluluk üstlenen gazetenin sahibi Cevat Hakkı Tarım Bey’dir. Gazete’nin ilk çıktığı günden itibaren müdürlüğünü yürütür ve aynı zamanda da matbuat müdürlüğü yapar. ….. 1964-1965 Türkiye İstatistik Yıllığı’nda 1958 ile 1965 yılları arasında Kırşehir’de matbaanın olmadığı kaydedilmektedir (Türkiye İstatistik Yıllığı 1964/1965:215). Kırşehirli gazeteci Dursun Yastıman’ın[31] şu sözleri “27 Mayıs 1960 ihtilâlinden sonra Vali Nevzat Baykal’ın kafası kızarak matbaayı satmaya karar vermesi ve hepsi Kırşehirli olan İl Daimi Encümeni Üyelerinin bu karara tepkisiz kalmaları, matbaanın ihaleyle satılması sonucu kurucusu ve başyazarı olduğu Kırşehir Gazetesi’nin yayınına son vermesi Cevat Hakkı Tarım’ı çok üzmüş ve giderek çökertmişti” (Yastıman, 28.12.2015, Kırşehir Çiğdem Gazetesi) [32]
1927 yılında Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımından elde edilen verilere göre Türk halkının %87 fazlası okuma yazma bilmemekteydi. 1920-1940 arası Kırşehir halkın ortalama olarak % 90’nın çiftçi, % 5’i tüccar ve zanaatkâr diğer % 5’i de amelelilik ve çobanlıkla uğraşıyordu. Bölgenin genelinde çiftçilik yaygındı. Okuma yazma oranı çok düşüktü. Böyle bir ortamda gazete çıkartmak kitap yayınlamaya çalışmak çok büyük idealist bir kişiliğe ve düşünceye sahip olmakla mümkündü.
Kırşehir’in basın tarihinde Cevat Hakkı Tarım’ın çok önemli yeri vardır. Cumhuriyet’in ilânından hemen sonra Özel İdarece “Kırşehir” adıyla yayınlanan gazete o yıllarda olduğu gibi elle dizilip, elle basılan bir yayın organı olarak zor şartlar altında Kırşehirlilere hizmet verir. Cevat Hakkı Tarım bu gazetenin baş yazarı olarak yalnız haber vermez Kırşehir kültürü tarihi, ekonomik durumu hakkında da okuyucuyu bilgilendirir. [33]
3 Şubat 1925 yılından itibaren haftalık olarak çıkan Kırşehir Gazetesinde Kırşehir halkını bilgilendirmek eğitmek amacıyla gazeteyi çoğunlukla bedava dağıtırdı. Köy muhtarlık odalarına Kırşehir gazetesini yollayarak kırsal bölgedeki halkı da bilinçlendirmeye çalışırdı. 5 Ocak 1938 tarihli Kırşehir gazetesinde, halkı, demokrasi ve halkcılık konusunda şöyle bilinçlendiriyordu; ‘Tarih bize haber veriyor ki halka gönülden bağlanmayan , kuvvetini halktan almayan idareler çabuk yıpranmıştır. Halka en faydalı idare , Cumhuriyet ve demokrasi yolunda yürüyen idaredir. …Halkçı idarelerde kral yoktur, padişah yoktur., şeyh yoktur, ağa yoktur. Kolunun kuvveti-zorbalık ve kulluk seviyesine inme (zillet) ile değil, kafası, ehliyeti, liyakatı, ve fazileti ile yerini alan …bir idare vardır. .’
Cevat Hakkı Tarım halkı bilinçlendirmek için gazetede sık sık Kırşehir’in büyük boy haritasını basar . Bu haritanın üzerinde Kırşehir’deki halı dokuma yerleri, maden kaynakları, tarihi yerleri gibi önemli noktalar gösterilerek halka tanıtılır. Cevat Hakkı Tarım’ın Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar [34]adlı kitabını Kırşehir Vilayet Matbaası Müdürlüğü görevinde iken 1938’de kaleme almıştır. Eserin en önemli özelliği, yayınladığı tarih itibariyle, Cumhuriyet döneminde Kırşehir tarihi üzerine yapılan ilk detaylı çalışma olmasıdır.
C.H.Tarım Kırşehir’deki tarihi sanat eserlerini de tespit edip onların korunması için mücadeler verir. Kaybolan sanat eserleri hakkında da bilgiler verir. C. Hakkı Tarım, Kırşehir’de yayınlanan Nisan 1964 tarihli Kervansaray Dergisi’nde Kırşehir’de üç tane kervansaray olduğunu ilkinin Kervansaray Dağı’nın eteklerinde, ikincisinin şehrin 20 km güneyinde Kızılırmak nehrinin kıyısında Kesikköprü civarında ve üçüncüsünün de Malya Ovası’nın Çamalak köyünde bulunduğunu ifade eder. Ancak buradaki kervansarayın son temel taşının Çopanoğulları’nın Yozgat’ta yaptırdıkları Ulu Cami’nin inşaatında kullanılmak üzere söküldüğünü de bu köyün yaşlılarından dinlediğini ekler (Tarım, Nisan 1964:2).[35]
1950’li yıllarda yazdığı bir makalesinde eski eserlerin korunması kurtarılması hakkında yaptığı mücadelesini şöyle anlatıyor; ‘Kırşehir’de kalan son tarihi kırıntıları da mahvolup gitmekten kurtarmak amacıyla Maarif Katibi rahmetli Hacı İbrahim Efendi ile birlikte bütün mezarlıkları, türbe hazirelerini, mahalle aralarını ve evleri arayıp tarayıp ne kadar tarihi kıymete haiz taşlar varsa kaledeki Alaeddin Camiine taşıdık. Bu topladığımız çok kıymetli eserler arasında Aşık Paşa( 1272-1333 )’nın babası Muhlis Paşa’nın hanımına ait bir kenarı kırık mezar taşı da mevcuttu. Bu suretle de mescitler ve camileri tehdit ve tasnife tabi tutan bir karar gereğinde idam ilanı boynuna asılan bu tarihi binayı(Alaeddin Cami’ini) da kurtarmış olduk.
C.H.Tarım Kırşehir ve Türk tarihi ile Türk diline, Türkçeye çok önem verirdi. 1 Ekim 1937 tarihli Kırşehir gazetesinde Tarih ve Dil başlıklı yazısında şöyle diyordu; ‘Tarih bir ulusun yaşama, kaynaşma (birlik-beraberlik) iradesini bağrında toplayan, çelikleştiren(güçlendiren) bir kaynak, nesillere istikbal (gelecek) yollarını aydınlatan bir ocaktır….Dil de bir ulusuı sürü anlayışından (mefhum) ayıran, toplumu birbiriyle anlaştıran, kaynaştıran bir bağdır. Dil söyler tarih nakleder. Gelen nesiller , geçen nesillerin sesini, sevgisini, duygu ve düşüncesini tarih denen bir ayna içinde seyreder….’
Eğitimciliğinin yanı sıra beden hocalığı, Kırşehir’de çeşitli spor ve futbol takımları kurar. Bunun yanında Tarih ve anı kitapları yayınlar Kırşehir Belediye Başkanlığı(1944-1946) 1950’nin başında birkaç yıl Ankara Çocuk Esirgeme Kurumu’nda yöneticilik yapar. Bir arada İstanbul’da Ahmet İhsan Matbaası’nda çalışır. Fakat Kırşehir sevgisi onu Kırşehir’e döndürüp bu şehre hizmete vefatına kadar devam ettirir.
1931 yılında C.H.Tarım bir vazife nedeniyle İstanbul’a gittiğinde bir sandık içinde bulunan çok önemli tarihi belgeler eve devamlı gelen bir hizmetli tarafından bakkala satılır ve bu tarihi belgeler böylece kaybolur. Bütün bu şansızlıklara rağmen Cumhuriyet Türkiyesi’nde ilk defa ve en kapsamlı yazılmış Kırşehir Tarihi kitabına ek olarak büyük kısmını tamamladığı Kırşehir Tarihi ve Coğrafya Ansiklopedisi’ni ve diğer irili, ufaklı eserlerini ülkeye kazandırır. C.H.Tarım aynı zamanda hem Türk Dil Tarih Kurumu’nun hem de Türk Dil Kurumu’nun üyesiydi. Prof. Fuat Köprülü(1890-1966) , Prof. Feridun Nafız Uzluk(1902-1974), Alman oryentalist ve Ahilik uzmanı Franz Taeschner (1888-1967) Kırşehir’de uzun süre kalan Alman Hindolog Walter Ruben(1889-1982) gibi bir çok ilim adamlarıyla görüşüyor fikir alışverişinde bulunuyordu.
1935 yılından itibaren Kırşehir’e çok sayıda Yahudi kökenli Alman ve az sayıda Avusturyalı akademisyenler bürokratlar[36] aileleriyle beraber gelmişler [37] ve çeşitli mahallelerde kalmışlardı.[38] Bu çok iyi eğitim almış mesleklerinin zirvesinde olan kişiler o dönem Kırşehir’in entellektüel yaşamını zenginleştirdiler. Bundan en çok faydalanan da C.H.Tarım oldu.
Çok iyi Arapça-Osmanlıca-Türkçe konuşan ve yazan Ahîlik ve onun zihniyet dünyasını teşkil eden fütüvvet uzmanlık alanı olan[39] Franz Taechner Almanya’ya geri döndüğünde özellikle Ahilik ve Ahi Evren konusunda Cevat Hakkı Tarımla karşılıklı yazışmaları devam etmişti. İngilizce yayınlanan İslam Ansiklopedisinde Kırşehir ve Ahilik –Ahi Evran maddelerini yazan Taechner [40]Osmanlı’nın ilk dönemlerinin de uzmanı olan Alman tarihci Paul Wittek’in de arkadaşıydı.[41]
Cevat Hakkı Tarım I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı dönemlerinde askerliğini yedek subay olarak yapar. Kurtuluş Savaşı’nın başlangıç evresi olan Kuvayı Milliye döneminde Kırşehir bölgesinde düşmanların atandan atılması için kamuoyu yaratan gençlik önderlerindendi. Kurtuluş Savaşı öncesi ve sonrası Mustafa Kemal’in yanında yer alan dönemin Kırşehir Müftüsü ve C.H.Tarımın’da halasının oğlu[42] olan Müfit Hoca (1879-1958)’da bu oluşumun liderlerinden di. [43] C.H.Tarım yaşadığı süre içinde siyasi bir hırsa kendisini kaptırmamış, makam, sandalye parti mücadelelerine girmemiş yalnız yaşadığı şehri, ülkesini ve halkı düşünmüştür. Hayatını halka adamış, paraya önem vermemiş, sade ve mütavazi bir yaşamı seçmiş olup dürüstlüğü , saygınlığı, kültürü ve bilgi birikimi ile Kırşehri’nin ve ülkenin yetiştirdiği ender şahsiyetlerdendi. [44]
C.H.Tarım 16045 numara, 21041 sicil kaydıyla 869 sayılı kanun ile 30 Mayıs 1926 tarihinde verilmiş İstiklal Madalyası sahibiydi.
[1] Mehmet Emin Turpçu, Arkeolog Mehmet Göktürk’le Kırşehir Tarihi ve kültür varlıkları üzerine söyleşi. Aşıkpaşa Gazetesi, 11 Haziran 2014
[2] Yrd. Doç. Güneş Şahin (Van Yüzüncü Yıl Üniv.Tarih Ana Bil. Dalı) Kırşehir Basını’ndan Bir Örnek: Kervansaray Dergisi,(basılmamış makale) 2017
[3] Gölhisar 1940’lı yıllara kadar Cevat Hakkı Tarım’ın dedesi, babasına ve akrabaları İlhami Türkmen’e ait bir çiftlikti. Sonraları çiftlik Cevat Hakkı Tarım ve kardeşi Fuat Tarım’a miras olarak kaldı. Cevat Hakkı Tarım’ın kendisini kültüre, edebiyata, tarihe Kırşehir insanını aydınlatmaya vermesi kardeşi Fuat Tarım’ın da çiftlikle ilgilenmemesi her ikisisnin de üçer kız çocuğu olup erkek çocukları olmaması nedeniyle çiftlik ile ilgilenmedi ve uzun süreyi kapsayan bir dönemde parça parça satıldı. Artvin, Ardahan ve Erzurum yöreslerindeki insanların göçleriyle çiftlik kozmopolit bir köye dönüştü. Bugün mahalle statüsündedir.
[4] Horasan Farca bir ifadedir güneşin doğdu yer anlamına gelir ve geniş bir bölgeyi ifade eder. Aslında Horasan’ın coğrafyası Ceyhun ırmağı boyunca onun sağ ve sol taraflarında kalan bölgelerdir. Bugün o dönemlerde bu ifadenin tam olarak hangi coğrafi bölgeyi ve şehirleri kapsadığı tartışmalıdır. Horasan denen geniş coğrafyadaki balıca şehirler, Merv, Herat, Belh ve Nişabur olarak sayılabilinir. Bazı tarihçiler, gezginciler İslam tarihinde adından sıkca bahsedilen Gazne ve Kabul şehirlerini’de Horasan sınırları içinde gösterirler. Günümüzde İran, Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan sınırları içinde kalan ve Ceyhun Nehri boyunca uzanan tarihsel bölge de bazı kaynaklar tarafından Horasan sınırları içinde gösterilir. Yine Maveraünnehir, denilen Orta Asya’da, Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Siri Derya) nehirleri arasında kalan tarihi bölge de Horasan sınırları içinde gösterilir. Bütün bu bölgeler Sasani İran’ın kuzeydoğusundadır. Kısaca özetlersek Eskiden Horasan bölgesi bugün İran, Afganistan, Tacikistan, Türkmenistan‘ın ve Özbekistan‘ın bazı bölgeleri gibi geniş bir bölgeyi kapsar. Bundan dolayı Horasan’dan geliyor dendiğinde olayı daha iyi anlamak için muhakkak bir şehir adı belirtmek gerekiyor.
Prof. Sebahattin Samur( Erciyas Üniv. İlahiyat Fak.) İslam Coğrafyacılarına Göre Horasan; Yeri ve X yüzyıldaki Durumu, (Bilimname IX, 2005/3 S.89-104 )
[5] Bir Türkmen aşiretiyle beraber Anadolu’ya gelen ve Konya’da Mevlana ile beraber olan ondan ders aldığı söylenen Süleyman Türkmani hakkında Cevat Hakkı Tarım’ın Kırşehir Tarihinde Mevlana ve Mevleviler adlı eserinde şöyle not düşer ; Divan edebiyatı mesnevi şairlerinden ‘Bursalı Lami Çelebi-1472-1533(L. Mahmut bin Osman) Molla Cami(141-1492)’den tercüme ettiği Nefahat’ül-Üns(Evliya Menkıbeleri) 652. Sayfasında Süleyman Türkmani adında görünüşte şeriat ahkamına riayet etmeyen Melami meşrebli bir kimseden bahseder. (Abdürrahim Cami (Molla Cami), Tercüme-i Nefahat ül-üns (fütuh ul-mücahidin li-tervih kulüp ül-müşahidin (İstanbul: İstanbul: Dar üt-tıbaat ül-amire, H. 1270 M. 1852, S. 652)
Mevlana’nın Şems’i aramak için gizlice Şam’a gönderdiği kişiler arasında Süleyman Türkmani’nin de olduğu tahmin edilmektedir. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled Hüsameddin Çelebi’nin 1284 tarihinde vefatı üzerine, Mevlevî şeyhi olduktan sonra Süleyman Türkmani’yi Kırşehir’e Mevleviliği yaymaya göndermişti. Fakat o dönemde Mevlevilik bütün kurallarıyla yerine oturmamıştı. Sultan Veled ölümüne kadar (1312) belli kuralları tespit etmeye çalıştı. Mevlana döneminde Mevlevilik olmadığı gibi bugün bizim anladığımız şekilde kılı kırk yararcasına şeriat kurallarını takip eden bir tarikat değildi. Dans , müzik, şarap tamamen uzak durulan şeyler değildi. Mevleviler oldukça uçta bir tarikat olan Kalanderiler ile de yakın ilişki içindeydi. Bu bilgilerin ışığı altında Molla Cami’nin Süleyman Türkmani için şeriat kurallarını takip etmiyordu demesi okuyucuyu yanıltmamalıdır.
[6] Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar,I Kırşehir: 1938 s.82-85)
İlhan Şahin ,Tarih İçinde Kışehir (İstanbul: Eren Yay. 2011, s.134)
[7] Cevat Hakkı Tarım, Babam: Kocaağaoğlu Hakkı Efendi , (Ankara: 1949, s.8)
Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihinde Mevlana ve Mevleviler(Kayseri: Sümer Matbaası, 1961, s8)
TBMM 1. Dönem‘de Kırşehir milletvekilliği yapmış din adamı ve hukukçu olan oğlu Sahir Kurutluoğlu (1910-1992) ’da Adalet Bakanlığı yapmış olan Müfit Hoca(Ahmet Müfit Kurutluoğlu 1879-1958)’da Cevat Hakkı Tarım’ın akrabası olup anne tarafından Süleyman Türkmani’den geliyordu. (Kaynak : Kırşehir Tarihinde Mevlana ve Mevleviler, s.12)
[8] İlhan Şahin ,Tarih İçinde Kışehir (İstanbul: Eren Yay. 2011, s.134)
[9] İlhan Şahin, Tarih İçinde Kırşehir, (İstanbul: Eren Yay. 2011, s.135-136)
[10] Bazı kaynaklar Mevlana’nın ölümünden yani 1273 yılından sonra Kırşehir;’e yerleştiği söylenip yerleştiği tarihi 1239 yılı vererek tarihi bir yanlışlığa düşmektedirler. Kırşehir Valiliği Web sayfası da bu tarih yanlışlığa düşmüştür.( http://www.kirsehir.gov.tr/sol_alt/turkmani.htm) İyi bir araştırmacı ve benim de dostum olan olan Erdoğan Aslıyüce’nin ‘Türk Dilinin Başşehri Kırşehir’ adlı eserinde, Süleyman Türkmani Mevlana 1273 yılında ölünce oğlu Sultan Veled’in müridi olmuştur deyip arkasından da 1239 yılında Sultan Veled’in telkiniyle Kırşehir’e gelmiş diyerek istemeden tarihi bir yanlışla yol açıyor.(Erdoğan Aslıyüce, Türk Dilinin Başşehri Kırşehir,(İstanbul: Yasevi Yay. 2009, s. 221)
Bir kere 1239 yılında Mevlevilik diye yolu yordamı çizilmiş bir tarikat yoktu. Ayrıca Sultan Veled (1226-1312) 1239 yılında 13 yaşında bir çocuktu. Ayrıca bu dönemde Mevlana Camii’lerde vaaz veren ders veren bir hocaydı. Ondaki büyük değişim 1244 yılında Şemsi Tebrizi ile Konya’da karşılaşınca oldu. Bir kere Mevlana döneminde kesinlikle Mevlevilik diye bir ey sözkonusu dahi değildi. Ayrıca Mevlana öldükten sonra 1273 yılında posta oğlu Sultan Veled değil Mevlana’ın en önde gelen talebelerinden olan ve Mesnevi’nin yazılmasına Mevlana’yı teşvik eden ve bizzat Mesnevi’yi Mevlana’nın ağzından yazan Hüsameddin Çelebi oturdu
Hüsameddin Çelebi’nin 1284 yılında vefatı üzerine, Sultan Veled posta oturdu ve Mevleviliğin temel ilkelerini ve düşüncesini sistematik bir hale getirerek Mevleviliği kurdu. Bundan dolayı Süleyman Türkmani Kırşehir’e 1284 yılından sonra gelmiş olmalıdır.
[11] Süleyman Türkmani hakkında fazla bilgi yok günümüze kadar bir eseri gelmiş ( Evliya Biyografisi-Tezkiresi/Tezkire-i Evliya ). Şeyh Süleyman Türkmani ‘nin elimizdeki en büyük kaynağı vakfiyesidir. Bu kayıtlar da Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivlerinden Türkmani Vakfiyesini 1234 yılında hazırlamış. Dönemin Selçuklu sulatın tarafından tasdik edildiği ve yürürlüğe girdiği görülmektedir. Bu, cumhuriyet döneminde korunmuştur. Bu vakfiyelerin varlığı hala sürmektedir. Kırşehir‘de hala bu vakfın devamı olan arsalar vardır. Tapu kayıtlarında, kent merkezindeki İmaret Tepesi’nde Şeyh Süleyman Türkmani’nin türbesinin etrafındaki araziler var. Tapu kayıtlarına göre Boztepe ilçesinin tamamı Şeyh Süleyman Türkmani Vakfı’na ait. Yine bu ilçeye bağlı Karacaören belgesinin arazilerinin tamamı vakfa ait. Kırşehir merkezde Ahi Evran, Aşık Paşa ve Kayabaşı mahallelerinde 16 parsel. Merkezde iki çiftlik bir hamam, yine Kırşehir‘de 15 köy, Nevşehir‘in Hacıbektaş ilçesine bağlı 1 köy bu vakfa aittir.” Yüzyıllardır arşivlerin tozlu raflarında unutulmuş bu belgeler. 2013 yılında Kredi ve Yurtlar Kurumu Kırşehir Kervansaray Yurt Müdürü Faruk Şahin çalışmaları sonucu ortaya çıkarılıyor. Bütün bunlara rağmen Kırşehir’de Türk kimliği ve dünya görüşü hakim olduğu için Mevlevilik etkin ve yaygın olamamıştır.
[12] Kırşehir’de son Mevlevi Dergahı Şeyhi Mehmet Refik Efendi ( 1863-1940) idi.
[13] Bu hatırasını yayınlamamıştır. Daktilo ile yazılmış orijinal blgesi benim kütüphanemdedir(İsmail Tokalak)
[14] Yrd. Doç. Güneş Şahin (Van Yüzüncü Yıl Üniv.Tarih Ana Bil. Dalı) Kırşehir Basını’ndan Bir Örnek: Kervansaray Dergisi,(basılmamış makale) 2017
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi-BCA., 490.1.0.0.1372.551.2:2-9-10-14
[15] Güneş Şahin, CHP Parti Müfettişlik Raporları’na Göre Kırşehir’de Siyasi, Sosyal Ve Ekonomik Hayat (1936-1947)Çanakkale Ataştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 14, Güz 2016 Sayı 21, s.95
[16] Cevat Hakkı Tarım’ın, Osman Bölükbaşı ile yakın dostlukları da vardı. Biyografisinde yazdığına göre Osman Bölükbaşı, Cevat Hakkı Tarım’ın evine ziyarete geldiğinde konuşmaya başladığında hiç susmaz ancak gün ıışıyınca giderdi. Annanem de uyumaz Bölükbaşı gidene kadar çay kahve yaparmış. Cevat Hakkı Tarım’ın , Bölükbaşı hakkında yayınlamadığı ‘Osman Bölükbaşı Masalı’ adlı kısa bir bayagrofisi var(benim kütüphanemde). Fazla eleştirisel olduğundan yayınlamamış görünüyor. Bu makalede, babasının Karacakürt annesinin Ağce koyulu aşiretine mensup olduğu. Babasının aşiretinin isminin sonu Kürt ile bitmesi onların kürt kökenli olduğunu göstermediğini Türk kökenli aşirete mensup olduğunu da izah eder. Bölükbaşın’nın dedesi Hacı İbrahim Ağa ile Cevat Hakkı Tarım’ın babasının iyi arkadaş oldukları, bu yakın ilişikden dolayı Hacı İbrahim Ağa’nın kızını o dönemde 21 yaşında olan oğlu Cevat Hakkı Tarım’a hayat arkadaşı olarak seçmişti. Fakat düğünden 10 gün sonra birinci Dünya Savaşı nedeniyle Kırşehirde askerlşik yaptığı alayla birlikte Cevat Hakkı Tarım İstanbul’a gider..İstanbul’da dört yıl kalır. Fakat tam Kırşehir’e döndüğünde eşi İspanyol gribinden vefat eder.
[17] 24 Aralık 1919’da Mucur’dan ayrılıp Kırşehir’e gelen Mustafa Kemal Paşa için Gulizar Nine’nin şiirinin bir kısmı şöyledir; Kadem bastın sefa geldin Mucur’a/Doğan aylar gibi doğ Kemal Paşa/Canım kurban olsun senin yoluna/Düşmanı yurdumdan kov Kemal Paşa/…Nice zulüm gördük evveli ahir/ Aşımız ekmeğimiz kan ile zehir/Sana omuz verir koca Kırşehir/Düşmanı yurdumdan kov Kemal Paşa….Erdoğan Aslıyüce, Türk Dilinin Başşehri, Kırşehir(İstanbul:Yesevi Yay. 2009, s.124)
[18] Cevat Hakkı Tarım, Babam: Kocaağaoğlu Hakkı Efendi , (Ankara: 1949, s.10)
[19] Kırşehir’de o dönemde eğitim kurumları cami ve mescit çevresinde ders verilen sibyan mektepleri, ortaçağ skolastik yöntemleriyle yalnız dini çerçeve içine sıkıştırılmış medreselerden ibaretti (Cevat Hakkı Tarım, Babam: Kocaağaoğlu Hakkı Efendi , (Ankara: 1949, s.9) Böyle ufak şehir ve kasabalarda yaşayanlar bu şartlar altında kendi çabalarıyla kendilerini yetiştirmediği sürece bu kısır döngüden kurtulamıyor din adamı çerçevesi içinde kalıyordu. Hakkı Efendi’de Kırşehir’de o dönem bu kısır döngüden kendisini kurtarmış ender şahsiyetlerden biriydi.
[20] Marc David Bear, Selanikli Dönmeler, Çeviri: Sevinç Kayır ( İstanbul: Doğan Kitap, 2010, s. 70-90)
[21] Cevat Hakkı Tarım, Babam: Kocaağaoğlu Hakkı Efendi , (Ankara: 1949)
[22] Bu okuma kitap biriktirme ve kitap yazma geleneği ve genetik mirası küçük kızı Ayşe Vildan’dan olan bu satırların yazarı bana (İsmail Tokalak /1953 – ) geçti.
[23] Gölhisar köyü Babaları Hakkı Efendi’den Cevat Hakkı Tarım ve kardeşi Fuat Hakkı Tarım’a ve kızkardeşlerinin oğlu İlhami Türkmen’e miras kaldı. Cevat Hakkı Tarım ve Fuat Tarım çiftlik işleri ile uğraşmadıkların köyün arazisinin büyük bir kısmını uzun zaman süreci içinde sattılar. Fakat İlhami Türkmen annesinden kalan arazileri pek satmadı muhtemelen 500 dönüm civarında araziyi hala oğulları işletir. Gölhisar bugün Kırşehir’in mahallesidir. 1945’den itibaren Artvin, Ardahan ve Erzurum yörelerindeki insanlar Gölhisar’a geldiler buradaki arazileri oldukça ucuz fiyata alınca diğer akrabalarını getirttiler ve Gölhisar mahallesini oluşturdular. Eski Gölhisar köyü Gölhisar Mahallesi, olarak 1955’li yılların sonunda 40 haneli bir mahalle haline geldi. Gölhisar Mahallesi Günümüz itibariyle merkeze 8 km uzaklıkta 180 haneli ve 1,100 kişilik nüfusa sahiptir.
[24] İdadi-İdadiye; Arapça hazırlamak ve yetiştirmek anlamına gelen idad eylemine (i) bağlantısı eklenerek türetilmiş Hazırlayıcı ve Yetiştirici okul demektir. Osmanlı döneminin son yıllarında Kırşehir, Kayseri, Yozgat, Çorum, Ankara’ya bağlı bir sancaktı. Sancak bugünkü anlamında İl ve İlçe arasında bir oluşum olup çoğunlukla Liva diye de adlandırılır ve bir mutasarrıf(kaymakam) tarafından yönetilirdi. Sancaklarda üç sınıfı Rüşdiye olmak üzere toplam beş sınıflı İdadiler vardı. İl merkezinde ise yedi sınıflı sultani’ler bulunurdu(Galatasaray Sultanisi gibi) Sancak-Liva idadilerini bitirenler yüksek okula gidebilmek için Sultanilerde iki yıl daha okumak mecburiyetindeydi. 1908’de II. Meşrutiyet devrinde Sultanilere lise 1928 dil devriminden sonra da İdadilere Ortaokul adları verilmiştir.
[25] Cevat Hakkı Tarım Yılların Ötesinden: Eski Kırşehir İdadisi, Kırşehir Gazetesi, 24.08.1960
[26] Dirlik dergisinde kendisiyle beraber Ziya Kılıçözü, Arif Gönendik, Hüseyin Avni, Şair Nevres, Ömer Aydın, Mustafa Erdem, Hilmi Nural, Feyzullah Sacit gibi Kırşehir Kuvayı Milliye gençlerinin şiir ve yazıları yer alıyordu.
[27] Kırşehir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Müftü Halil (Gürbüz) Bey’in başkanlığında kurulmuştur. Şube Reisi Haydar Bey’di. Üyeler, Ömer Aydın (Genç), Mehmet Ağa, Nurullah Efendi, Hacı Nuri Efendi, Molla Mustafa (Akça), Hacı Hidayet Efendi, Esnaf Kazım Efendi, Cevat Hakkı Tarım’ın babası Hakkı Efendi gibi üyelerden oluşuyordu. Bu cemiyet, Kırşehir yöresinde ve bölgede çok etkili çalışmalar yürütmüşlerdir. İstanbul Hükümeti yanlısı Ankara Valisi Muhittin Paşa’nın Kırşehir’e müdahale etmesini önlemişlerdir. Mustafa Kemal Paşa ve Temsil Heyeti’nin Kırşehir’e gelişlerinde her türlü çalışmayı yapmışlar ve halkın milli mücadelede bilinçli olmasını sağlamışlardır. Kurtuluş Savaşı boyunca ihtiyaç duyulan erzak ve teçhizat toplayıp cepheye göndermişlerdir. Düzenli ordu kuruluncaya kadar Batı Cephesine Gönüllü Kırşehir alayı oluşturup, asker göndermiştir. Bölgede çıkan ayaklanmaların Kırşehir’e yayılmasını önlemiş, isyanın bastırılmasına katkı sağlamışlardır.
[28] Kırşehir Gençler Derneği’nin kurucuları; Garipoğlu Reşat (Özdeş) Başkan, Mustafa Hilmi (Nural) Sekreter, Mehmet Fevzi (Saçak) Muhasip Üye, üyeler ise Cevat Hakkı (Tarım), Mehmet Tayip (İhtiyaroğlu) Orman Memuru Katırcıoğlu Ahmet, Vergi Dairesi Veznedarı M. Sıtkı (Doğu) Beylerdi.
Kırşehir gibi henüz işgalin söz konusu olmadığı yerlerdeki gençler ise, milli egemenlik ve bağımsızlık gibi duyguların etkisi ile sosyal ve siyasal çalışmalar yapmak istemişlerdir. 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması hükümleri gereğince terhis edilen asker ve subaylar yörelerine dönmüşler askerden terhis edilerek Kırşehir’e dönen ve yenilgiyi içlerine sindiremeyen Kırşehirli gençler, 1918 yılı Şubat ayında on kişilik bir heyetle “Kırşehir Gençler Derneği” adıyla bir dernek kurarak derhal çalışmaya başlamışlardır.
[29]Mustafa Onat, Gençler Derneği Defterine Yazdığı El Yazması, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, Cilt 1, Sayfa 337, Belge No: 434
[30] Daha sonraki yıllarda Şahap Koca’nın sahibi olduğu, Yazı İşleri Müdürlüğü’nü Dr. Kudret Kurutluoğlu, başyazarlığını da Cevat Hakkı Tarım’ın yaptığı “Kırşehir Sesi” gazetesinin haftalık olarak Kırşehir Özel İdare Matbaası’nda basılıp yayınlandı.
[31] 05.04.1963 tarihinde yayın hayatına başlayan Yeni Kırşehir Gazetesi’nin sahibi Dursun Yastıman idi. Dursun Yastıman o yıllarda Doktor Adem Egeli hakkında bir yazı yazmış, o yazı nedeni ile hapse girmişti. Dursun Yastıman, Kırşehir basın tarihinde ilk tutuklanan gazeteci unvanını taşır.
[32] Yrd. Doç. Güneş Şahin (Van Yüzüncü Yıl Üniv.Tarih Ana Bil. Dalı) Kırşehir Basını’ndan Bir Örnek: Kervansaray Dergisi, 2017
1964 yılının Nisan ayında ilk sayısını çıkaran Kırşehir Halkevi’nin yayını olarak çıkan Kervansaray Dergisi 9 ay süren yayın hayatında dönemin öne çıkan sosyal, siyasi ve ekonomik olaylarına yer verirken aynı zamanda Kırşehir’in kültürel ve düşünsel faaliyetlerini yoğunlukla konu edinmiştir. Derginin yayınladığı sürede ideolojik yazılara yer vermediği gözlenir. Ancak özellikle Kırşehir tarihi, coğrafyası, folkloru, edebiyat ve eğitim hayatı ile birlikte yerel iktisadi ilişkilere dair önemli bilgiler bulunmaktadır. Derginin yazar kadrosunu kentin aydın simalarından çekirdek bir kadro oluşturmaktadır.
[33] Cevat Hakkı tarım’ı en iyi tanıyanlardan birisi de matbaada yardımcısı olan ve kendisini çok iyi yetiştirmiş olan Dursun Yastıman’dır. Kırşehir basın tarihi denilince önce Cevat Hakkı Tarım geliyorsa ikinci büyük emeği geçmiş kişi sonradan İzmir’e yerleşmiş olan Dursun Yastıman’dır.
[34] Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I, ( Kırşehir: Kırşehir Vilayet Matbaası, 1938)
Bu kitabın analizi konusunda bak: Güneş Şahin(Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü) Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1744/18529.pdf
[35] Yrd. Doç. Güneş Şahin (Van Yüzüncü Yıl Üniv.Tarih Ana Bil. Dalı) Kırşehir Basını’ndan Bir Örnek: Kervansaray Dergisi,(basılmamış makale) 2017
[36] Kırşehir’e yerleşen bu bürokratlardan biri de Hans Von Aulock idi Kırşehir’de 1944-1946 yılları arasında gözetim altında yaşamış bir alman bankacıdır. Kırşehir gelmiş en zengin enternedir. Bir sandık altınla Kırşehir’e geldiği rivayet edilmektedir. Kayaşeyhi mahallesinin en güzel konağında kalmıştı. Alman Orient Bankasının 2. müdürü iken . 2. dünya savaşının sonlarına doğru Türkiye Almanya’ya savaş açınca gözaltına alınıyor. Kırşehir’e enterne yani gözetim altına gönderiliyor. Serbest kaldıktan sonra İş Bankası ‘na danışman oluyor.1971 yılında emekli olana kadar İstanbul’da Dresdner Bank’ın temsilciliğini yürütüyor.Kırşehir Tarihi ile ilgili birçok eser Von Aulock tarafından Kırşehir’den götürülmüştü. Bugün bu tarihi eserlerin nerede olduğu bilinmiyor.
[37] 1933-1945 yıllarında, Nazi rejiminden kaçarak Türkiye’ye sığınmış mülteci Almanların, Türkiye’ye sığınmış olanların 1400 kadarı Almanya’dan gelen mülteci idi. Ankara İstanbul gibi büyük şehirler yanında her nedense bunlar çoğunlukla Kırşehir , Yozgat ve Çorum’a da yerleştirilmişlerdi. İkinci parti zorunlu yerleştirme ise 1944 yılında oldu. 5 Ağustos 1944’de Türk Hükümeti, Nazi Almanya’sının baskı ve tehditleri üzerine tüm Alman vatandaşlarının bir hafta içinde Türkiye’yi terk etmesini istedi. Bu karar üzerine 672 Alman Türkiye’den ayrıldı. 626 Alman vatandaşı ise geri dönmeyi kabul etmedi ve böylece vatandaşlık hakkını kaybederek Haymatlos durumuna düştüler. Türk Hükümeti, Türkiye’de kalan Almanlara ‘Haymatlos’ kimliği verdi. ‘Haymatloz’lar, 23 Ağustos 1944 sabahı evlerinden toplanarak Ankara yakınlarındaki Çorum, Kırşehir, Yozgat şehirlerine enterne edildiler. Enterne Almanların şehir dışına çıkmaları, çalışmaları, siyasetle uğraşmaları yasaktı. Kızılay’ın deprem fonundan verilen 10 ya da 20 lira aylıkla yaşamak zorunda idiler. Haymatlos Enterne Almanlar 1944-1945 yıllarında, 18 ay kadar Çorum, Yozgat ve Kırşehir’de yaşamışlardı. Bir araştırmacı Kırşehirde yaşayan Alman sürgünlerin yaşamını yazmalıdır. Çorumda yaşayanların hatıraları yazılmıştır.(Kemal Yalçın, ‘Haymatlos-:Dünya Bizim Vatanımız’ (İstanbul: İş Bankası Yay. 2011)
[38] Bir grup Alman vatandaşı ile birlikte sürgün edilen bilim adamlarından biri de Prof. Fritz Baade, 1934’te ailesiyle birlikte Kırşehir’e yerleştirildi. Kırşehir’e yerleştikten sonra çalışmalarına başlayan bilim adamı Terme Suyu ile çalışmalar ve yayınlar yaptı. Bununla birlikte Kırşehir’in bir diğer önemli değeri olan Onyx Mermer Taşı ile ilgili araştırmalar yaptı Termal sularının önemi ve değerlendirilmesi Terme kaplıcasının ortaya çıkışı Prof. Fritz Baade sayesinde oldu.
[39] Franz Taechner, İslam Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı) İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, 1953
Franz Taechner, İslamda Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri Belleten Türk Tarih Kurumu, Cilt xxxvı s.142, 1972
Franz Taechner, Kırşehir’de Ahi Evran Zaviyesi’nin Mütevellisine Ait Bir Berat, Vakıflar Dergisi, 1956, s.3 1956
Franz Taechner , İslam Ortaçağında Fütüvvet Teşkilatı İslam Ortaçağında Fütüvvet Teşkilatı İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 15, 1964
[40] F. Taeschner, Art. Kirshehir in Encyclopaedia of Islam, New Edition, Band 5 KHE-MAHI, Leiden 1986
- Taeschner, Artt.Akhī Ewrān und Akhī Baba in Encyclopaedia of Islam, New Edition, Band 1 A-B, Leiden 1960
[41] Paul Wittek-( Colin Heywood-Edit ), The Rise of The Ottoman Empire, (Milton Park, Routledge Publ. 2012, s.11 )
[42] Cevat Hakkı Tarım’ın babası Hakkı Efendi’nin iki kız kardeşi vardı. Sariye adındaki kızkardeşi Müfit Hoca’nın babası Vehbi Efendi ile evlendi.. Cevat Hakkı Tarım’ın Müfit Hoca ile akrabalıkları buradan gelir. Müfit Hoca’nın Süleyman Türkmani ile bağlantısı Cevat Hakkı Tarım’ın halası Sariye’den geliyor.
[43] Kırşehir Müftülerinden Hacı Mahmut Efendi’nin oğlu ve C.H.Tarım’ın akrabası olan ve 1910’larda Kırşehir müftülüğü yapan aynı zamanda hukukçu olan oğlu Sahir Kurutlu’da Adliye Bakanlığı yapan (1961-1962) Müfit Hoca /Kurutluoğlu (1879 – 1958) I. Dünya Savaşı Mütarekesi’nden sonra Damat Ferit Hükümeti tarafından tutuklatılarak İstanbul’a gönderildi ve Divan-ı Harb‘e sevkedildi. Ancak, firar ederek Kırşehir’e geldi ve o dönemde Milli Mücadelenin yürütme organı olarak görev yapan Heyet-i Temsiliye ile temasa geçerek Kırşehir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti‘ni kurdu. İstanbul taraflısı Ankara Valisi Muhittin Paşa‘yı, o günlerde Ankara’ya bağlı olan Kırşehir’e sokmadı. Yakın arkadaşı ve 1. Millet Meclisi’nde kendisi gibi Kırşehir Mebusu olan Yahya Galip Kargı ile beraber başardı. 10 Mayıs 1921’de Müdafaa-i Hukuk Grubunun kurulması üzerine Mustafa Kemal’e karşı –mualif olan ikinci grupta yerini aldı. 20 Kasım 1922 tarihinde halifer Abdülmecit Efendiye kutsal emanetleri teslim ve Meclisin kararını götüren kurula başkanlık etti. İstanbul Fatih Camiinde ilk Türkçe hutbeyi okudu. Birinci dönem meclisi sona erince memleketi Kırşehir’e döndü avukatlık yaptı.
[44] Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir’de İmaret mahallesinde bir tepe üzerindeki Süleyman Türkmani Türbesi yanında mezarlıkta yatmaktadır. Süleyman Türkmani soyundan gelen birçok aile efradı bu mezarlıkta yatmaktadır.
